متن کامل روایت عنوان بصری با ترجمة آن
قَالَ: کُنْتُ أَخْتَلِفُ إلَی
مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ سِنِینَ. فَلَمَّا قَدِمَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ عَلَیْهِ
السَّلاَمُ الْمَدِینَةَ اخْتَلَفْتُ إلَیْهِ، وَ أَحْبَبْتُ أَنْ ءَاخُذَ عَنْهُ
کَمَا أَخَذْتُ عَنْ مَالِکٍ.
« ـ میگویم: من به خطّ شیخ ما: بهاء الدّین
عامِلی قَدَّس الله روحَه چیزی را بدین عبارت یافتم:
شیخ شمس الدّین محمّد بن مکّیّ (شهید اوّل) گفت:
من نقل میکنم از خطّ شیخ احمد فراهانی رحمه الله از عُنوان بصری؛ و وی
پیرمردی فرتوت بود که از عمرش نود و چهار سال سپری می‌گشت.
او گفت: حال من اینطور بود که به نزد مالک بن أنس
رفت و آمد داشتم. چون جعفر صادق علیه السّلام به مدینه آمد، من به نزد
او رفت و آمد کردم، و دوست داشتم همانطوریکه از مالک تحصیل علم کرده‌ام،
از او نیز تحصیل علم نمایم.»
فَقَالَ لِی یَوْمًا: إنِّی رَجُلٌ مَطْلُوبٌ وَ مَعَ
ذَلِکَ لِی أَوْرَادٌ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ ءَانَآءِ اللَیْلِ وَ النَّهَارِ،
فَلاَ تَشْغَلْنِی عَنْ وِرْدِی! وَ خُذْ عَنْ مَالِکٍ وَ اخْتَلِفْ إلَیْهِ
کَمَا کُنْتَ تَخْتَلِفُ إلَیْهِ.
«پس روزی آنحضرت به من گفت: من مردی هستم مورد
طلب دستگاه حکومتی (آزاد نیستم و وقتم در اختیار خودم نیست، و جاسوسان و
مفتّشان مرا مورد نظر و تحت مراقبه دارند.) و علاوه بر این، من در هر ساعت
از ساعات شبانه روز، أوراد و اذکاری دارم که بدانها مشغولم. تو مرا از وِردم
و ذِکرم باز مدار! و علومت را که میخواهی، از مالک بگیر و در نزد او رفت و
آمد داشته باش، همچنانکه سابقاً حالت اینطور بود که به سوی وی رفت و آمد
داشتی.»
فَاغْتَمَمْتُ مِنْ ذَلِکَ، وَ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ،
وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی: لَوْ تَفَرَّسَ فِیَّ خَیْرًا لَمَا زَجَرَنِی عَنِ
الاِخْتِلاَفِ إلَیْهِ وَ الاْخْذِ عَنْهُ.
فَدَخَلْتُ مَسْجِدَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ
وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ، ثُمَّ رَجَعْتُ مِنَ الْغَدِ إلَی الرَّوْضَةِ
وَ صَلَّیْتُ فِیهَا رَکْعَتَیْنِ وَ قُلْتُ: أَسْأَلُکَ یَا اللَهُ یَا اللَهُ!
أَنْ تَعْطِفَ عَلَیَّ قَلْبَ جَعْفَرٍ، وَ تَرْزُقَنِی مِنْ عِلْمِهِ مَا
أَهْتَدِی بِهِ إلَی صِرَاطِکَ الْمُسْتَقِیمِ!
«پس من از این جریان غمگین گشتم و از نزد وی
بیرون شدم، و با خود گفتم: اگر حضرت در من مقدار خیری جزئی را هم تفرّس
می‌نمود، هر آینه مرا از رفت و آمد به سوی خودش، و تحصیل علم از محضرش منع
و طرد نمی‌کرد.
وَ رَجَعْتُ إلَی دَارِی مُغْتَمًّا وَ لَمْ
أَخْتَلِفْ إلَی مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ لِمَا أُشْرِبَ قَلْبِی مِنْ حُبِّ
جَعْفَرٍ. فَمَا خَرَجْتُ مِنْ دَارِی إلاَّ إلَی الصَّلَوةِ
الْمَکْتُوبَةِ، حَتَّی عِیلَ صَبْرِی. فَلَمَّا ضَاقَ صَدْرِی
تَنَعَّلْتُ وَتَرَدَّیْتُ وَ قَصَدْتُ جَعْفَرًا، وَ کَانَ بَعْدَ مَا صَلَّیْتُ
الْعَصْرَ.
«و با حال اندوه و غصّه به خانه‌ام باز گشتم؛ و
بجهت آنکه دلم از محبّت جعفر اشراب گردیده بود، دیگر نزد مالک بن أنس
نرفتم. بنابراین از منزلم خارج نشدم مگر برای نماز واجب (که باید در مسجد
با امام جماعت بجای آورم) تا به جائیکه صبرم تمام شد.
در اینحال که سینه‌ام گرفته بود و حوصله‌ام به
پایان رسیده بود نعلَین خود را پوشیدم و ردای خود را بر دوش افکندم و قصد
زیارت و دیدار جعفر را کردم؛ و این هنگامی بود که نماز عصر را بجا آورده
بودم.»
فَلَمَّا حَضَرْتُ بَابَ دَارِهِ اسْتَأْذَنْتُ
عَلَیْهِ، فَخَرَجَ خَادِمٌ لَهُ فَقَالَ: مَاحَاجَتُکَ؟!
ف
قُلْتُ: السَّلاَمُ عَلَی الشَّرِیفِ. گفتم: سلام کنم بر
شریف.
فَقَالَ: هُوَ قَآئِمٌ فِی مُصَلاَّهُ. فَجَلَسْتُ
بِحِذَآءِ بَابِهِ. فَمَا لَبِثْتُ إلاَّ یَسِیرًا إذْ خَرَجَ خَادِمٌ فَقَالَ:
ادْخُلْ عَلَی بَرَکَةِ اللَهِ. فَدَخَلْتُ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ. فَرَدَّ
السَّلاَمَ وَ قَالَ: اجْلِسْ! غَفَرَ اللَهُ لَکَ!
«پس چون به درِ خانة حضرت رسیدم، اذن دخول
خواستم برای زیارت و دیدار حضرت. در اینحال خادمی از حضرت بیرون آمد و گفت:
چه حاجت داری؟!
خادم گفت: او در محلّ نماز خویش به نماز ایستاده
است. پس من مقابل درِ منزل حضرت نشستم. در اینحال فقط به مقدار مختصری
درنگ نمودم که خادمی آمد و گفت: به درون بیا تو بر برکت خداوندی (که به
تو عنایت کند). من داخل شدم و بر حضرت سلام نمودم. حضرت سلام مرا پاسخ
گفتند و فرمودند: بنشین! خداوندت بیامرزد!
فَجَلَسْتُ، فَأَطْرَقَ مَلِیًّا، ثُمَّ رَفَعَ
رَأْسَهُ، وَ قَالَ: أَبُو مَنْ؟!
قُلْتُ: أَبُو عَبْدِاللَهِ!
قَالَ: ثَبَّتَ اللَهُ کُنْیَتَکَ وَ وَفَّقَکَ یَا
أَبَا عَبْدِاللَهِ! مَا مَسْأَلَتُکَ؟!
فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: لَوْ لَمْ یَکُنْ لِی مِنْ
زِیَارَتِهِ وَ التَّسْلِیمِ غَیْرُ هَذَا الدُّعَآءِ لَکَانَ کَثِیرًا.
«پس من نشستم، و حضرت قدری به حال تفکّر سر به
زیر انداختند و سپس سر خود را بلند نمودند و گفتند: کنیه‌ات چیست؟!
گفتم: أبوعبدالله (پدر بندة خدا)!
حضرت گفتند: خداوند کنیه‌ات را ثابت گرداند و تو را
موفّق بدارد ای أبوعبدالله! حاجتت چیست؟!
من در این لحظه با خود گفتم: اگر برای من از این
دیدار و سلامی که بر حضرت کردم غیر از همین دعای حضرت هیچ چیز دگری
نباشد، هرآینه بسیار است.»
ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ: مَا مَسْأَلَتُکَ؟!
فَقُلْتُ: سَأَلْتُ اللَهَ أَنْ یَعْطِفَ قَلْبَکَ
عَلَیَّ، وَ یَرْزُقَنِی مِنْ عِلْمِکَ. وَ أَرْجُو أَنَّ اللَهَ تَعَالَی
أَجَابَنِی فِی الشَّرِیفِ مَا سَأَلْتُهُ.
فَقَالَ: یَا أَبَا عَبْدِاللَهِ! لَیْسَ الْعِلْمُ
بِالتَّعَلُّمِ؛ إنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَهُ
تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَهْدِیَهُ. فَإنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ
أَوَّلاً فِی نَفْسِکَ حَقِیقَةَ الْعُبُودِیَّةِ، وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ
بِاسْتِعْمَالِهِ، وَ اسْتَفْهِمِ اللَهَ یُفْهِمْکَ!
«سپس حضرت سر خود را بلند نمود و گفت: چه میخواهی؟!
عرض کردم: از خداوند مسألت نمودم تا دلت را بر من
منعطف فرماید، و از علمت به من روزی کند. و از خداوند امید دارم که آنچه
را که دربارة حضرت شریف تو درخواست نموده‌ام به من عنایت نماید.
حضرت فرمود: ای أبا عبدالله! علم به آموختن نیست.
علم فقط نوری است که در دل کسی که خداوند تبارک و تعالی ارادة هدایت
او را نموده است واقع میشود. پس اگر علم میخواهی، باید در اوّلین مرحله در
نزد خودت حقیقت عبودیّت را بطلبی؛ و بواسطة عمل کردن به علم، طالب علم
باشی؛ و از خداوند بپرسی و استفهام نمائی تا خدایت ترا جواب دهد و بفهماند.»
قُلْتُ: یَا شَرِیفُ! فَقَالَ: قُلْ: یَا أَبَا
عَبْدِاللَهِ!
قُلْتُ: یَا أَبَا عَبْدِاللَهِ! مَا حَقِیقَةُ
الْعُبُودِیَّةِ؟!
قَالَ: ثَلاَثَةُ أَشْیَآءَ: أَنْ لاَ یَرَی الْعَبْدُ
لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَهُ مِلْکًا، لاِنَّ الْعَبِیدَ لاَ یَکُونُ لَهُمْ
مِلْکٌ، یَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَهِ، یَضَعُونَهُ حَیْثُ أَمَرَهُمُ اللَهُ
بِهِ؛ وَ لاَ یُدَبِّرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیرًا؛ وَ جُمْلَةُ
اشْتِغَالِهِ فِیمَا أَمَرَهُ تَعَالَی بِهِ وَ نَهَاهُ عَنْهُ.
فَإذَا لَمْ یَرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ
اللَهُ تَعَالَی مِلْکًا هَانَ عَلَیْهِ الاْءنْفَاقُ فِیمَا أَمَرَهُ اللَهُ
تَعَالَی أَنْ یُنْفِقَ فِیهِ؛ وَ إذَا فَوَّضَ الْعَبْدُ تَدْبِیرَ نَفْسِهِ
عَلَی مُدَبِّرِهِ هَانَ عَلَیْهِ مَصَآئِبُ الدُّنْیَا؛ وَ إذَا اشْتَغَلَ
الْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اللَهُ تَعَالَی وَ نَهَاهُ، لاَیَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا
إلَی الْمِرَآءِ وَ الْمُبَاهَاةِ مَعَ النَّاسِ.
فَإذَا أَکْرَمَ اللَهُ الْعَبْدَ بِهَذِهِ الثَّلاَثَةِ
هَانَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا، وَ إبْلِیسُ، وَ الْخَلْقُ. وَ لاَ یَطْلُبُ
الدُّنْیَا تَکَاثُرًا وَ تَفَاخُرًا، وَ لاَ یَطْلُبُ مَا عِنْدَ النَّاسِ عِزًّا
وَ عُلُوًّا، وَ لاَ یَدَعُ أَیَّامَهُ بَاطِلاً.
فَهَذَا أَوَّلُ دَرَجَةِ التُّقَی. قَالَ اللَهُ
تَبَارَکَ وَ تَعَالَی:
تِلْکَ الدَّارُ ا لاْ خِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ
لاَ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الاْرْضِ وَ لاَ فَسَادًا وَ الْعَـ'قِبَةُ
لِلْمُتَّقِینَ.
«گفتم: ای شریف! گفت: بگو: ای پدر بندة خدا ( أبا
عبدالله )!
گفتم: ای أبا عبدالله! حقیقت عبودیّت کدام است؟
گفت: سه چیز است: اینکه بندة خدا برای خودش
دربارة آنچه را که خدا به وی سپرده است مِلکیّتی نبیند؛ چرا که بندگان
دارای مِلک نمی‌باشند، همة اموال را مال خدا می‌بینند، و در آنجائیکه خداوند
ایشان را امر نموده است که بنهند، میگذارند؛ و اینکه بندة خدا برای خودش
مصلحت اندیشی و تدبیر نکند؛ و تمام مشغولیّاتش در آن منحصر شود که خداوند او
را بدان امر نموده است و یا از آن نهی فرموده است.
بنابراین، اگر بندة خدا برای خودش مِلکیّتی را در
آنچه که خدا به او سپرده است نبیند، انفاق نمودن در آنچه خداوند تعالی
بدان امر کرده است بر او آسان میشود. و چون بندة خدا تدبیر امور خود را به
مُدبّرش بسپارد، مصائب و مشکلات دنیا بر وی آسان میگردد. و زمانی که اشتغال
ورزد به آنچه را که خداوند به وی امر کرده و نهی نموده است، دیگر فراغتی
از آن دو امر نمی‌یابد تا مجال و فرصتی برای خودنمائی و فخریّه نمودن با
مردم پیدا نماید.
پس چون خداوند، بندة خود را به این سه چیز گرامی
بدارد، دنیا و ابلیس و خلائق بر وی سهل و آسان میگردد؛ و دنبال دنیا به جهت
زیاده‌اندوزی و فخریّه و مباهات با مردم نمیرود، و آنچه را که از جاه و
جلال و منصب و مال در دست مردم می‌نگرد، آنها را به جهت عزّت و علوّ درجة
خویشتن طلب نمی‌نماید، و روزهای خود را به بطالت و بیهوده رها نمی‌کند.
و اینست اوّلین پلّه از نردبان تقوی. خداوند تبارک
و تعالی میفرماید:
آن سرای آخرت را ما قرار میدهیم برای کسانیکه در
زمین ارادة بلندمنشی ندارند، و دنبال فَساد نمی‌گردند؛ و تمام مراتبِ پیروزی
و سعادت در پایان کار، انحصاراً برای مردمان با تقوی است.»
قُلْتُ: یَا أَبَا عَبْدِاللَهِ! أَوْصِنِی!
قَالَ: أُوصِیکَ بِتِسْعَةِ أَشْیَآءَ، فَإنَّهَا
وَصِیَّتِی لِمُرِیدِی الطَّرِیقِ إلَی اللَهِ تَعَالَی، وَ اللَهَ أَسْأَلُ
أَنْ یُوَفِّقَکَ لاِسْتِعْمَالِهِ.
ثَلاَثَةٌ مِنْهَا فِی رِیَاضَةِ النَّفْسِ، وَ
ثَلاَثَةٌ مِنْهَا فِی الْحِلْمِ، وَ ثَلاَثَةٌ مِنْهَا فِی الْعِلْمِ. فَاحْفَظْهَا،
وَ إیَّاکَ وَ التَّهَاوُنَ بِهَا!
قَالَ عُِنْوَانٌ: فَفَرَّغْتُ قَلْبِی لَهُ.
«گفتم: ای أباعبدالله! به من سفارش و توصیه‌ای
فرما!
گفت: من تو را به نُه چیز وصیّت و سفارش می‌نمایم؛
زیرا که آنها سفارش و وصیّت من است به اراده کنندگان و پویندگان راه
خداوند تعالی. و از خداوند مسألت می‌نمایم تا ترا در عمل به آنها توفیق
مرحمت فرماید.
سه تا از آن نُه امر دربارة تربیت و تأدیب نفس
است، و سه تا از آنها در بارة حلم و بردباری است، و سه تا از آنها دربارة
علم و دانش است. پس ای عنوان آنها را به خاطرت بسپار، و مبادا در عمل به
آنها از تو سستی و تکاهل سر زند!
عنوان گفت: من دلم و اندیشه‌ام را فارغ و خالی
نمودم تا آنچه را که حضرت میفرماید بگیرم و اخذ کنم و بدان عمل نمایم.»
فَقَالَ: أَمَّا اللَوَاتِی فِی الرِّیَاضَةِ:
فَإیَّاکَ أَنْ تَأْکُلَ مَا لاَ تَشْتَهِیهِ، فَإنَّهُ یُورِثُ الْحَمَاقَةَ وَ
الْبَلَهَ؛ وَ لاَ تَأْکُلْ إلاَّ عِنْدَ الْجُوعِ؛ وَ إذَا أَکَلْتَ فَکُلْ
حَلاَلاً وَ سَمِّ اللَهَ وَ اذْکُرْ حَدِیثَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ
وَ ءَالِهِ:
مَا مَلاَ ءَادَمِیٌّ وِعَآءًا شَرًّا مِنْ بَطْنِهِ؛
فَإنْ کَانَ وَ لاَبُدَّ فَثُلْثٌ لِطَعَامِهِ وَ ثُلْثٌ لِشَرَابِهِ وَ ثُلْثٌ
لِنَفَسِهِ.
«پس حضرت فرمود: امّا آن چیزهائی که راجع به
تأدیب نفس است آنکه: مبادا چیزی را بخوری که بدان اشتها نداری، چرا که
در انسان ایجاد حماقت و نادانی میکند؛ و چیزی مخور مگر آنگاه که گرسنه باشی؛
و چون خواستی چیزی بخوری از حلال بخور و نام خدا را ببر و به خاطر آور حدیث
رسول اکرم صلّی الله علیه و آله را که فرمود:
هیچوقت آدمی ظرفی را بدتر از شکمش پر نکرده است.
بناءً علیهذا اگر بقدری گرسنه شد که ناچار از تناول غذا گردید، پس به مقدار
ثُلث شکم خود را برای طعامش بگذارد، و ثلث آنرا برای آبش، و ثلث آنرا برای
نفَسش.»
وَ أَمَّا اللَوَاتِی فِی الْحِلْمِ: فَمَنْ قَالَ
لَکَ: إنْ قُلْتَ وَاحِدَةً سَمِعْتَ عَشْرًا فَقُلْ: إنْ قُلْتَ عَشْرًا لَمْ
تَسْمَعْ وَاحِدَةً!
وَ مَنْ شَتَمَک( ناسزا) فَقُلْ لَهُ: إنْ کُنْتَ
صَادِقًا فِیمَا تَقُولُ فَأَسْأَلُ اللَهَ أَنْ یَغْفِرَلِی؛ وَ إنْ کُنْتَ
کَاذِبًا فِیمَا تَقُولُ فَاللَهَ أَسْأَلُ أَنْ یَغْفِرَ لَکَ.
وَ مَنْ وَعَدَکَ بِالْخَنَی فَعِدْهُ بِالنَّصِیحَةِ
وَ الرَّعَآءِ.
و اگر کسی تو را بیم دهد که به تو فحش خواهم داد و ناسزا
خواهم گفت، تو او را مژده بده که من دربارة تو خیرخواه می‌باشم و مراعات
تو را می‌نمایم.»
وَ أَمَّا اللَوَاتِی فِی الْعِلْمِ: فَاسْأَلِ
الْعُلَمَآءَ مَا جَهِلْتَ، وَ إیَّاکَ أَنْ تَسْأَلَهُمْ تَعَنُّتًا وَ
تَجْرِبَةً؛ وَ إیَّاکَ أَنْ تَعْمَلَ بِرَأْیِکَ شَیْئًا، وَ خُذْ بِالاِحْتِیاطِ
فِی جَمِیعِ مَا تَجِدُ إلَیْهِ سَبِیلاً؛ وَ اهْرُبْ مِنَ الْفُتْیَا هَرَبَکَ
مِنَ الاْسَدِ، وَ لاَ تَجْعَلْ رَقَبَتَکَ لِلنَّاسِ جِسْرًا!
قُمْ عَنِّی یَا أَبَا عَبْدِاللَهِ! فَقَدْ نَصَحْتُ
لَکَ؛ وَ لاَ تُفْسِدْ عَلَیَّ وِرْدِی؛ فَإنِّی امْرُؤٌ ضَنِینٌ بِنَفْسِی. وَ
السَّلاَمُ عَلَی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی.
ای پدر بندة خدا (أبا عبدالله) دیگر برخیز از نزد من! چرا
که تحقیقاً برای تو خیر خواهی کردم؛ و ذِکر و وِرد مرا بر من فاسد مکن، زیرا
که من مردی هستم که روی گذشت عمر و ساعات زندگی حساب دارم، و نگرانم
از آنکه مقداری از آن بیهوده تلف شود. و تمام مراتب سلام و سلامت خداوند
برای آن کسی باد که از هدایت پیروی میکند، و متابعت از پیمودن طریق
مستقیم می‌نماید
